Als je wetten overtreedt, ben je strafbaar. Elk gedrag dat tot strafbare feiten leidt, heet criminaliteit. Als je een strafbaar feit hebt gepleegd, dan mag de rechtbank jou een straf opleggen. Die ben je dan verplicht om op te volgen. Als je die niet opvolgt, volgen er nog meer of verdere consequenties (gevolgen). Straffen worden tegenwoordig in onze samenleving via rechters bepaald. Rechters zijn verplicht om onpartijdig en onbevooroordeeld te oordelen. Het is dus belangrijk dat de rechters zelf niets te maken hebben met de betrokken partijen en deze ook niet kennen. Stel: jouw vader slaat jouw buurman iéts te hard tijdens een uit de hand gelopen ruzie. Die buurman stapt vervolgens naar de rechter: jouw vader moet straf krijgen. Je mag namelijk volgens de wet een ander niet mishandelen. Het is dan belangrijk dat de rechter die over de straf van jouw vader oordeelt, jouw vader zelf niet kent. Stel dat jouw oom rechter is: die wil natuurlijk niet dat zijn eigen broer in de gevangenis terecht komt! Misschien dat hij dan een lichtere straf uitdeelt. Dat is niet de bedoeling. Dan wordt er namelijk geoordeeld op de persoon, in plaats van op de handeling of de misdaad zelf.
Waarom hebben we überhaupt rechters? Vroeger, eeuwen geleden in primitieve samenlevingen, was het normaal dat het slachtoffer van een misdaad of een strafbaar feit zelf de straf uitdeelde. Vroeger was dat de beste manier om te straffen: wraak nemen. Nu is dat ondenkbaar: dan zou iedereen elkaar voortdurend in elkaar slaan, van elkaar stelen of elkaar zelfs vermoorden!
Normen, waarden en wetten
Als je wil weten wat goed, of passend straffen is, moeten we eerst weten waarom we in onze samenleving überhaupt straffen inzetten. Want wie straf krijgt, heeft een wet overtreden. Wat is een wet precies?
Wetten zijn gebaseerd op normen en waarden. Normen zijn gedragsregels. Op basis van die gedragsregels weten we hoe we met elkaar om moeten gaan. Zo begroeten we elkaar met hallo en tot ziens, komen we op tijd als we een afspraak hebben, en laten we de mensen in de trein eerst uitstappen voordat we zelf instappen. Dat zijn voorbeelden van fatsoensregels in Nederland. Die zijn ongeschreven. Naast gedragsregels hebben we ook nog waarden. Een waarde is iets wat je belangrijk vindt en waarvan je vindt dat dat beschermd moet worden in een samenleving. Voorbeelden van waarden zijn vrijheid, gelijkheid, respect, veiligheid, of privacy.
Maar als je een fatsoensregel overtreedt, overtreed je nog geen wet. Wetten zijn vastgestelde, geschreven regels gebaseerd op de normen en waarden van een land. Ze worden vastgesteld door de overheid, en gelden voor iedereen in het hele land. Zo hebben we in Nederland de wet die verbiedt te discrimineren. Dat is Artikel 1 van de Nederlandse Grondwet: de Wet van Gelijke Behandeling en Discriminatieverbod. Dat is een voorbeeld van een wet die is vastgesteld om menselijk gedrag te reguleren. Maar je hebt ook wetten die vastgesteld zijn om de samenleving ordelijk te laten verlopen. Zo mag je niet zomaar je afval naast een ondergrondse container neerzetten als de container vol is. Want als iedereen dat zou doen, zouden onze steden en dorpen afvalbulten worden!
Auteur: Caitlin Ionescu