Volgens Sartre (1905-1980) is de mens helemaal vrij. Er is niets of niemand anders die over ons leven kan beslissen behalve wij zelf, zegt Sartre. Zijn theorie heet ook wel het existentialisme. Dit komt van het Latijn existere, dat bestaan betekent. Existentialisten zeggen: allereerst besta je, en pas daarna bepaal je wie je wordt. Wat betekent dat?
Je wordt geboren, en op dat moment ben je nog ‘niks’. Sommige dingen heb je niet voor gekozen: van welk geslacht je bent, wie je ouders zijn, of je arm wordt geboren of rijk, in welk land je wordt geboren. Aan die dingen kun jij niks doen. Maar aan alles wat na je geboorte gebeurt, daar kun jij wel wat aan doen. Sartre zei dat je je eigen persoon, jouw leven, moet maken door keuzes te maken in je leven.
Heel lang werd gedacht dat er wel een definitie van de mens bestond. In het geloof, in de Bijbel, wordt bijvoorbeeld voor jou bepaald hoe jij moet zijn, en wat je moet doen als je een goed mens wil zijn. Religieuze mensen denken dus dat je al iemand bent, als je geboren wordt. Dat is immers van te voren al bepaald: als een soort blauwdruk.
Sartre is het hiermee oneens. Volgens hem is er geen antwoord op de vraag: Wat is de mens? Die invulling moet jij zelf als individu geven aan je leven. Dit doe je door de keuzes die je maakt. Je kiest er bijvoorbeeld voor om op voetbal te gaan: daarmee word je een sportief persoon. Je kunt er ook voor kiezen om op een zaterdag thuis te blijven en Harry Potter te lezen. Daarmee ontwikkel je je leesvaardigheid meer. Zo gaat het met alle keuzes in je leven, zegt Sartre: met elke keuze moet je jezelf als het ware maken, en je eigen identiteit vormgeven. Ga je later studeren, reizen, of gelijk aan het werk? Wat voor persoon wil je zijn in het leven? Help je andere mensen graag, of ben je meer op jezelf gesteld? Die keuze is helemaal aan jou!
We zijn dus vrij volgens Sartre: we moeten keuzes maken over ons leven. Daarom zei Sartre: “We zijn gedoemd om vrij te zijn.” We kunnen niet anders: want ook als we ervoor kiezen om niks te doen met ons leven, maken we een keuze! Daarom trekt Sartre de conclusie: de mens is volledig vrij. We zijn veroordeeld tot vrijheid.
Dit is nogal een conclusie. Als alleen wij zelf kunnen beslissen over ons eigen leven en over wie zijn, dan is dat best een beetje eng. Dat betekent namelijk dat niemand ons daarbij kan helpen. Alleen jij zelf kan bepalen wat jij later wil gaan studeren, bijvoorbeeld. Daar hebben jouw ouders niks over te zeggen. Alleen wij zelf hebben verantwoordelijkheid over ons eigen leven.
Sartre ziet dat veel mensen geneigd zijn om die verantwoordelijkheid van zich af te schuiven. Dit zie je bijvoorbeeld in uitspraken zoals “Daar kan ik niks aan doen, ik ben nou eenmaal een lui persoon!”; of: “Ik kan geen muziek maken, niemand in mijn familie is echt muzikaal.” Beide uitspraken zou Sartre niet accepteren; hij zou zeggen dat je er altijd wat aan kan doen, en dat je altijd zelf kan kiezen wat je wil doen in je leven, en wie je wil zijn. Als je je verantwoordelijkheid ontkent dan ben je te kwader trouw. Ontken je je verantwoordelijkheid, dan ontken je namelijk ook je vrijheid. En dat kan niet!
Auteur: Caitlin Ionescu